حاکم جُشَمی ؛ مفسر زیدی ایرانی

ابوسعد / ابوسعد محسِّن / محسن (بیهق 413 / مکه 494 ق) بن محمد بن کرامّه / مفسر، متکلم و تاریخ‌نگار زیدی ایرانی، چون نسبت جشمی دارد، از این روی احتمالاً نیاکان وی از قبایل چشم بن خزرج بودند که در اوایل دوره‌ی اسلامی به خراسان کوچیدند. ابوسعد در نیشابور درس خواند از ابو عبدالرحمان سلمی، ابوالفضل میکالی، و عده‌ای دیگر حدیث شنید و از ابوحامد احمد بن محمد بن اسحاق بخاری روایت می‌کرد. از مشایخ زمخشری (م 538 ق) بود. نخست مذهب حنفی می‌ورزید، اما بعدها به معتزله گرایش یافت و سرانجام در سفری به یمن به مذهب زیدی درآمد و در صنعا آوازه یافت. در مکه کشته شد گویند علت آن رساله‌ای به نام رسالة الشیخ ابلیس الی اخوانه المناحیس بوده است. چهل و دو کتاب به او نسبت می‌دهند که از آن شمارند: الاسماء و الصفات؛ الامامة در عقاید؛ الانتصار لسادات المهاجرین و الانصار؛ التأثیر و المؤثر در علم کلام؛ تحکیم العقول در اصول؛ تفسیر قرآن کریم که دو کتاب جداگانه به فارسی یکی مبسوط و دیگری موجز است؛ تنبیه الغافلین فی فصائل الطالبیین که درباره‌ی آیاتی است که درباره‌ی امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و فرزندان او نوشته شده و گویند در نوع خود کتابی بی‌مانند است؛ تنزیه الانبیاء و الائمه؛ التهذیب در تفسیر قرآن که به عربی است و در نه مجلد تدوین یافته است، نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی واتیکان نگهداری می‌شود؛ جلاء الابصار فی متون الاخبار که امالی حدیث است در شصت مجلس؛ الحقائق الوثائق؛ رسالة ابی مرة الی اخوانه المجیره در عقاید؛ الرسالة الباهرة فی الفرقة الخاسرة که گویا با کتابی که بر سر آن گشته شد یکی باشد؛ الرسالة الغرا؛ السفینة الجامعة لانواع العلوم در موضوعات گوناگون؛ شرح عیون المسائل که زندگینامه‌ی شماری از رجال زیدیه است و مؤلف آن را ضمیمه‌ی کتاب طبقات المعتزله‌ی قاضی عبدالجبار معتزلی کرده و دو طبقه بر طبقات دهگانه‌ی کتاب افزوده است (چاپ 1393 ق)؛ الشروط و المحاصره؛ العقل؛ العیون؛ المحاضره؛ المنتخب در فقه زیدیه؛ الرسالة التامه فی نصیحة العامه.
کتابنامه:
اعلام، زرکلی، 289/5؛ تاریخ نیشابور، 692؛ کشف الظنون، 517؛ معجم المؤلفین، 187/8؛ مؤلفات الزیدیه، زیرعنوان کتابها.
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.